Η ψυχολογία της συνωμοσιολογίας

Το κύριο πράγμα που έμαθα για τη θεωρία συνωμοσίας είναι ότι οι συνωμοσιολόγοι πιστεύουν σε μια συνωμοσία, επειδή αυτό είναι πιο ανακουφιστικό. Η αλήθεια του κόσμου, στην πραγματικότητα, είναι ότι είναι χαοτικός. Η αλήθεια δεν είναι οι Ιλουμινάτι ή η εβραϊκή τραπεζική συνωμοσία ή η θεωρία των γκρίζων εξωγήινων. Η αλήθεια είναι μακράν πιο τρομακτική – κανείς δεν έχει τον έλεγχο.

Άλαν Μουρ

Ο όρος «συνωμοσιολογία» εισήχθη τη δεκαετία του 1980 από τον ιστορικό Frank P. Mitz, και δηλώνει την «πίστη στην επικράτηση συνωμοσιών στην εξέλιξη της ιστορίας» [1]. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, ο Ουμπέρτο Έκο κάποτε δήλωσε πως η συνωμοσιολογία πρόκειται για μια μορφή παράνοιας, εφόσον ερμηνεύει ολόκληρη την ιστορία ως μια συρραφή από συνωμοσίες! Στην πραγματικότητα, διατείνεται ο σπουδαίος Ιταλός συγγραφέας, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι κατά κάποιον τρόπο ανερμάτιστες, στον βαθμό που, όταν υφίστανται, εν τέλει αποκαλύπτονται – είτε επιτυγχάνουν είτε όχι.

Ιστορικά, έχει καταγραφεί ότι το ξέσπασμα πανδημιών πυροδοτεί με τη σειρά του ένα ξέσπασμα συνωμοσιολογίας. Ένα κλασικό παράδειγμα αποτελεί η μαύρη πανώλη, ο λεγόμενος «Μαύρος Θάνατος», που θέρισε κυριολεκτικά σχεδόν τον μισό ευρωπαϊκό πληθυσμό (υπολογίζονται περίπου 75 εκατομμύρια νεκροί) κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Πέρα από την προφανή –για την εποχή– απόδοση της πανούκλας στην οργή του Θεού ως μορφή τιμωρίας (εξάλλου, στον 13^ο και 14^ο αιώνα η πίστη στο καθαρτήριο και την κόλαση ήταν ισχυρή κι άκρως διαδεδομένη), οι συνωμοσιολογικές θεωρίες που βλάστησαν είχαν στο στόχαστρο τούς Εβραίους, για τους οποίους εξαπλώθηκε η φήμη ότι είχαν μηχανευτεί τη μόλυνση πηγαδιών ως μέρος ενός μοχθηρού κι αδιόρατου σχεδίου για να κυριεύσουν τον κόσμο. – Αλλά και αρκετά μεταγενέστερα, στη νεότερη εποχή, η αδυναμία εξήγησης της ισπανικής γρίπης, που αφάνισε, μεταξύ των ετών 1918-1920, περισσότερους ανθρώπους από όσους σκοτώθηκαν στη διάρκεια ολόκληρου του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου λίγα χρόνια νωρίτερα, οδήγησε πολλούς να την ερμηνέψουν ως μυστικό όπλο που είχαν δημιουργήσει οι Γερμανοί. Σε παράλληλες γραμμές, καθώς η μάστιγα του AIDS απλωνόταν ραγδαία στις Ηνωμένες Πολιτείες, εν μέσω Ψυχρού Πολέμου στη δεκαετία του ’80, η KGB διέδωσε την πληροφορία ότι ο ιός επρόκειτο ουσιαστικά για βιολογικό όπλο που ανέπτυξε η κυβέρνηση των ΗΠΑ και χρησιμοποίησε εναντίον μειονοτήτων.

Ο πολιτικός επιστήμονας Michael Barkun έχει υποστηρίξει ότι η θεμελιώδης λογική πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας ερείδεται σε 1 στοιχείο: ότι τα άτομα που πιστεύουν σε μια τέτοια θεωρία πιστεύουν επίσης ακράδαντα ότι ο κόσμος κυριαρχείται βάσει σχεδίου∙ ότι τα πάντα συμβαίνουν για κάποιον λόγο. Με αυτόν τον τρόπο, η απλή-καθαρή τύχη απορρίπτεται ως πιθανότητα στη σκέψη κάποιου που εντρυφεί σε θεωρίες συνωμοσίας. [2]

Ο αναπληρωτής καθηγητής Ψυχολογίας στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βασίλης Παυλόπουλος, επισημαίνει το εν λόγω σφάλμα [3] ως σφάλμα αναλογικότητας: η πλάνη στην οποία υποπίπτουν οι άνθρωποι, όπως αυτοί που ρέπουν προς τη συνωμοσιολογία, να εξηγούν τις σημαντικές αλλαγές (ειδικά τις δυσάρεστες) που συμβαίνουν στον κόσμο ως απότοκο μηχανορραφιών κάποιου (ή κάποιων) με ένα ορισμένο σχέδιο, ώστε τίποτα να μην είναι τυχαίο και όλα να συνδέονται.

Κάπως έτσι, φτάνουμε στο ότι 1 στους 3 Αμερικάνους πολίτες πιστεύει ότι ο κορωνοϊός κατασκευάστηκε στα εργαστήρια της κινεζικής κυβέρνησης ως όπλο, ενώ άλλο ένα τρίτο είναι πεπεισμένο ότι τα Κέντρα Ελέγχου και Αποφυγής Ασθενειών υπερέβαλλαν ως προς την απειλή του ιού, προκειμένου να υποσκάψουν πολιτικά τον πρόεδρο Τραμπ. [4] Όλα αυτά, όμως, υποδηλώνουν μια παγιωμένη αντίληψη: ότι αυτό που μας λένε είναι ψέμα∙ η θέση της επίσημης κυβέρνησης συνιστά συγκάλυψη μιας άλλης, βαθύτερης πραγματικότητας, η οποία αποκρύπτεται επιμελώς, διότι συναρτάται με τα συμφέροντα μιας ελίτ.

Πρόκειται, βέβαια, για δικαιολογημένη αίσθηση. Γιατί πράγματι ζούμε σε έναν σκοτεινό κόσμο όπου, παρά την ύπαρξη επαρκών πόρων για όλους, κυριαρχεί η πείνα, η αρρώστια, ο θάνατος και οι ακραίες ανισότητες: άρα, ο πιο βάσιμος λόγος για να πιστέψει εξαρχής κανείς σε θεωρίες συνωμοσίας είναι να παρατηρήσει απλά το τι συμβαίνει γύρω του. Στ’ αλήθεια υπάρχουν συνωμοσίες. Και νεότερες συνωμοσίες, ολοένα και πιο σύνθετες, υφαίνονται καθημερινά στον ιστό τεράστιων οικονομικών –κατά βάση– συμφερόντων που νοσφίζονται τον πλούτο και την εξουσία αντι-κειμένων δυνάμεων.

Εξ ορισμού, λοιπόν, η τυφλή εμπιστοσύνη στα αφηγήματα της εκάστοτε κυβέρνησης ή στην –κατευθυνόμενη πολλές φορές– πληροφόρηση των ΜΜΕ θα ισοδυναμούσε φυσικά με εξόφθαλμη εθελοτυφλία. Ωστόσο, ποια είναι ακριβώς τα όρια μεταξύ λελογισμένης αμφιβολίας και ψυχοπαθολογικής καχυποψίας;

Σίγουρα, τα σύνορα μεταξύ του υγιούς σκεπτικισμού και της παρανοϊκής αμφιβολίας είναι πολλές φορές λεπτά και δυσδιάκριτα. Πιθανόν με αυτό σχετίζεται ένας όρος που εισήγαγε ο νευρολόγος Klaus Konrad το 1948, ώστε να εξηγήσει την έμφυτη τάση των ανθρώπων να αναζητούν νόημα και λογική σύνδεση ανάμεσα σε φαινομενικά ασύνδετα και τυχαία γεγονότα: ο Κόνραντ συνόψισε αυτήν την εγγενή ανθρώπινη τάση με τον όρο αποφένια, η οποία συνδέεται με την εξελικτική ανάγκη του ανθρώπου για λογική διασύνδεση διαφορετικών γεγονότων και ερεθισμάτων. [5]

Ενώ, όμως, η εν λόγω ικανότητα του μυαλού αποδείχτηκε καθοριστικής σημασίας για την επιβίωσή μας, δυστυχώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν εξελίχθηκε σε βαθμό που να δύναται να αναγνωρίσει κάθε φορά και με απόλυτη εγκυρότητα το λάθος σε κάθε τέτοιου είδους σύνδεση. Έτσι, αναπτύχθηκε σταδιακά η επιστημονική μέθοδος, προκειμένου να είμαστε σε θέση να μπορούμε να ξεχωρίζουμε τα αληθή από τα πλανερά μοτίβα. [6]

Από κάπου εδώ μπορούμε και να αντλήσουμε το βασικό ψυχολογικό στοιχείο για την ταυτότητα των ανθρώπων που τείνουν στη συνωμοσιολογία: οι συνωμοσιολόγοι είναι συχνά άνθρωποι αυταρχικοί ή ακόμα και ναρκισσιστές [7] που διάκεινται εχθρικά ως προς την επιστήμη (έρευνες αναδεικνύουν, επίσης, αυξητικές τάσεις συνωμοσιολογίας σε ανθρώπους που έχουν έντονες τάσεις πίστης στο παραφυσικό [8]). Επιπλέον, ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε πολλές σχετικές ψυχολογικές έρευνες αναδεικνύει την ανάγκη ανασφαλών ατόμων να ενστερνίζονται θεωρίες συνωμοσίας, στην προσπάθειά τους να βγάλουν νόημα από καταστάσεις όπου έχουν μικρό ή καθόλου έλεγχο [9, 10 & 11], ενώ έχει βρεθεί, ακόμη, ότι άνθρωποι με υπερβολική αυτοπεποίθηση υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας όχι μόνο για να αποκαταστήσουν μια αίσθηση ελέγχου σε μια ανοίκεια κατάσταση, αλλά και για να εδραιώσουν ένα αίσθημα μοναδικότητας και υπεροχής έναντι των αφελών / «προβάτων» που δέχονται («αμάσητα») τις επίσημες-συμβατικές εξηγήσεις. [12, 13 & 14]

Συνήθως, αυτά τα άτομα υποφέρουν από γνωστική ασυμφωνία, μια ψυχολογική έννοια που υποσημαίνει τη δυσφορία που νιώθει κάποιος όταν συγκρούονται στη συνείδησή του 2 συστήματα πεποιθήσεων. Η πιο συνηθισμένη κατάληξη αυτής της σύγκρουσης είναι η συστηματοποίηση / διυλισμός της πληροφορίας από τον συνωμοσιολόγο με τρόπο που να επιβεβαιώνει τις πρότερες πεποιθήσεις του: απορρίπτοντας, δηλαδή, τα δεδομένα που δεν εξυπηρετούν τη θέση του και μεροληπτώντας υπέρ στοιχείων που την ενισχύουν – πλάνη η οποία στην ψυχολογία είναι γνωστή ως επιβεβαίωση προκατάληψης. [15]

Σε μια μεγάλη συλλογική εργασία 7 ακαδημαϊκών από πανεπιστήμια της Αμερικής και της Αγγλίας που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Advances in Political Psychology το 2019, συνοψίζονται ευρήματα παλαιότερων και σύγχρονων επιστημονικών ερευνών για τα ψυχολογικά αίτια που ωθούν τους ανθρώπους στην υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας. Σύμφωνα με τους Douglas, Sutton και Cichocka (2017), οι άνθρωποι φαίνεται να έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας, όταν αυτές –σε σύγκριση με τις μη συνωμοσιολογικές εξηγήσεις– υπόσχονται να ικανοποιήσουν σημαντικά ψυχολογικά κίνητρα, τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν ως γνωσιολογικά (πχ. η επιθυμία για κατανόηση, ακρίβεια και υποκειμενική σιγουριά), υπαρξιακά (πχ. η επιθυμία για έλεγχο κι ασφάλεια), και κοινωνικά (πχ. η επιθυμία διατήρησης μιας θετικής εικόνας του εαυτού ή της ομάδας). [16] Τα πορίσματα της έρευνας επιβεβαιώνει αντίστοιχη έρευνα του 2019 (Goreis & Voracek) στην οποία βρέθηκε ότι άνθρωποι με ισχυρότερη επιθυμία κατανόησης (γνωσιολογικό κίνητρο) επιδεικνύουν εντονότερες τάσεις προς τις θεωρίες  συνωμοσίας, αφού οι τελευταίες τούς βοηθούν να κατανοούν ευκολότερα καταστάσεις που, αρχικά τουλάχιστον, έμοιαζαν δυσερμήνευτες∙ ακόμα κι αν αυτές οι εξηγήσεις μπορεί να μη στέκουν επιστημονικά για το άτομο, η έλλειψη εξειδικευμένων γνώσεών του στο θέμα καθιστά πιο εύκολο το να τις πιστέψουν (άλλωστε οι περισσότερες έρευνες συγκλίνουν στο το ότι επιρρεπείς στη συνωμοσιολογία είναι συνήθως άτομα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου). Όσον αφορά το υπαρξιακό κίνητρο, σύμφωνα με τους ερευνητές, «ο φόβος και η αγωνία αναφέρθηκαν ως θετικοί δείκτες προς συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις. Καθώς οι άνθρωποι είναι ανήσυχοι, φοβούνται μια επικίνδυνη κατάσταση, ή αισθάνονται ότι έχουν μειωμένο έλεγχο σε καταστάσεις, τείνουν προς τις συνωμοσίες». Αυτό βρέθηκε να είναι ιδιαίτερα αληθινό σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη να ασκούν τον έλεγχο στο περιβάλλον τους – τους αρέσει να νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο σε κάθε περίσταση. Τέλος, και σχετικά με το κοινωνικό κριτήριο, βρέθηκε ότι «ομάδες / κοινότητες της οποίας η ταυτότητα συναρτάται με παραδοσιακές κοινωνικές αξίες και με την προστασία του υπάρχοντος κοινωνικο-πολιτικού status quo είναι πιθανότερο να υιοθετήσουν θεωρίες συνωμοσίας». Αυτές είναι, καθόλου απρόσμενα, συχνά ακροδεξιές αυταρχικές ομάδες, όπως και, γενικότερα, ομάδες με έναν προσανατολισμό κοινωνικής κυριαρχίας. [17]

Παραπομπές:

1. Frank P. M. (1985). The Liberty Lobby and the American Right: Race, Conspiracy and Culture (Contributions in Political Science). Westport, Conn.: Greenwood Press.
2. Michael Barkun, A Culture of Conspiracy: Apocalyptic Visions in Contemporary America, .
3. https://www.cnn.gr/focus/story/168312/giati-tosoi-anthropoi-pisteyoyn-stis-theories-synomosias
4. Daniel Romer & Kathleen Hall Jamieson, Conspiracy theories as barriers to controlling the spread of COVID-19 in U.S., Social Sciense and Medicine, 2020.
5. http://www.apophenia.gr/1499/what-is-apophenia/
6. Ό.π.
7. Cichocka, A., Marchlewska, M., & Golec de Zavala, A., Does self-love or self-hate predict conspiracy beliefs? Narcissism, self-esteem, and the endorsement of conspiracy theories. Social Psychological and Personality Science, 7(2), 2016.
8. Drinkwater, K., Dagnall, N., & Parker, A., Reality testing, conspiracy theories, and paranormal beliefs. Journal of Parapsychology, 76(1), 57–77, 2012.
9. van Prooijen, J.-W., & Acker, M., The influence of control on belief in conspiracy theories: Conceptual and applied extensions. Applied Cognitive Psychology, 29(5), 753–761. https://doi.org/10.1002/acp.3161, 2015.
10. Whitson, J. A., & Galinsky, A. D., Lacking control increases illusory pattern perception. Science, 322, 115–117. https://doi.org/10.1126/science.1159845, 2009.
11. https://www.nytimes.com/2020/09/28/health/psychology-conspiracy-theories.html
12. Imhoff, R., & Lamberty, P. K., Too special to be duped: Need for uniqueness motivates conspiracy beliefs. European Journal of Social Psychology, 47(6), 724–734. https://doi.org/10.1002/ejsp.2265, 2017.
13. Lantian, A., Muller, D., Nurra, C., & Douglas, K. M., “I know things they don’t know!” The role of need for uniqueness in belief in conspiracy theories. Social Psychology, 48(3), 160–173. https://doi.org/10.1027/1864-9335/a000306, 2017.
14. https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/koinonia/koinoniki-psyxologia/3937-i-pisti-se-theories-sinomosias-ikanopoiei-tin-anagki-na-fainontai-monadikoi.html
15. http://psychomed.gr/?p=768
16. Douglas, K. M., Sutton, R. M., & Cichocka, A., The psychology of conspiracy theories. Current Directions in Psychological Science, 26(6), 538–542. https://doi.org/10.1177/0963721417718261, 2017.
17. Goreis, A., & Voracek, M., A systematic review and meta-analysis of psychological research on conspiracy beliefs: Field characteristics, measurement instruments, and associations with personality traits. Frontiers in Psychology, 10, Article 205, 2019.