Κοσμική προοπτική και το παράδοξο(?) του Φέρμι

Sorry losers and haters, but my I.Q. is one of the highest – and you all know it! Please don’t feel so stupid or insecure, it’s not your fault!

Donald Trump

Κάποια στιγμή στο απώτατο παρελθόν, το συνολικό μέγεθος ολόκληρου του παρατηρήσιμου σύμπαντος ήταν εκατοντάδες δισεκατομμύρια φορές μικρότερο από το μέγεθος της τελείας που ολοκληρώνει αυτήν την πρόταση. – Αυτή η αρχική ασύλληπτα συμπυκνωμένη ενέργεια εξελίχθηκε, τα τελευταία περίπου 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια, σε αυτό που παρατηρούμε πλέον γύρω μας με τα πελώρια τηλεσκόπιά μας. Σήμερα, αυτήν τη στιγμή, εγώ και εσείς βρισκόμαστε πάνω σε έναν αιωρούμενο σπιθαμιαίο ταπεινό πλανήτη, στην «αχνή γαλάζια κουκκίδα» όπως έλεγε ο Καρλ Σέιγκαν, που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από 1 αιωρούμενο σπιθαμιαίο ταπεινό άστρο, τον ήλιο μας, ο οποίος είναι μονάχα 1 από τα 100 δισεκατομμύρια (σημείωση: ο συγκεκριμένος αριθμός αποτελεί μετριοπαθή εκτίμηση)  άστρα, που συναπαρτίζουν απλώς 1 από τους 2 ΤΡΙΣΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ γαλαξίες, οι οποίοι καταλαμβάνουν μόνο ένα μικρότατο, απειροελάχιστο τμήμα του (παρατηρήσιμου) σύμπαντός μας. – –

Αν ήδη νιώθετε τη σπουδαιότητα της ύπαρξή σας στον κόσμο ένα τι υποβαθμισμένη, θα πρέπει να θορυβηθείτε∙ γιατί η κλιμακωτή κοσμική υποβάθμιση φαίνεται πως εμπεριέχει αναρίθμητα ακόμα στάδια. Πράγματι, θεωρητικοί των χορδών διατείνονται ότι υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις (τουλάχιστον μαθηματικές προς το παρόν) ότι υπάρχουν κι άλλα σύμπαντα…!!

Σκεφτείτε το για μια στιγμή… Ό,τι έχουμε ζήσει, οτιδήποτε έχει ζήσει ο οποιοσδήποτε έζησε ποτέ, οποιονδήποτε γνωρίζουμε ή έχουμε ακούσει γι’ αυτόν μέσα από ιστορίες, όλες οι ιστορίες του κόσμου μας έχουν εκτυλιχθεί και εκτυλίσσονται πάνω σε 1 απροσμέτρητα ασήμαντο, μικροσκοπικό κομμάτι βράχου που επιπλέει με άγνοια στο διάστημα γύρω από 1 ευτελές μικρομεσαίο άστρο, που επιπλέει αδιάφορα γύρω από το κέντρο 1 επουσιώδους γαλαξία, ο οποίος επιπλέει άσκοπα στη δυσθεώρητα αχανή κενή μαυρίλα του παρατηρήσιμου σύμπαντος (το οποίο, παρεμπιπτόντως, έχει διάμετρο περίπου 93 δισεκατομμύρια έτη φωτός – τουτέστιν: μια ακτίνα φωτός που ταξιδεύει με την ασύλληπτη ταχύτητα των 300 χιλιάδων χλμ. το δευτερόλεπτο(!) χρειάζεται 93 δισεκατομμύρια χρόνια(!!!) για να το διασχίσει απ’ άκρη σ’ άκρη!)∙ και, εκτός του ότι υπάρχει περισσότερο «σύμπαν» από αυτό που παρατηρούμε, υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι υπάρχουν κι άλλα-ξεχωριστά σύμπαντα! – Πόσα; Ίσως όσα διαφορετικά πιθανά σχήματα προκύπτουν από τα μαθηματικά της θεωρίας χορδών για τις έξτρα χωρικές διαστάσεις: 10⁵⁰⁰ (αλλιώς: ο αριθμός 1 με 500 μηδενικά να τον ακολουθούν!). Ίσως, όμως, και άπειρα…  –

Δε γνωρίζω μια συνειδητοποίηση που να προκαλεί ισχυρότερο υπαρξιακό δέος από αυτήν. Νομίζω στ’ αλήθεια ότι η κοσμική ενατένιση υπό το πρίσμα του απερινόητα γιγάντιου (πολυ)σύμπαντος ισοδυναμεί με πνευματική εμπειρία. Σίγουρα πρόκειται για την επιδραστικότερη ελάττωση του εγωισμού – κι αυτό είναι, δίχως αμφιβολία, εξαιρετικά παραπλήσιο σε οποιαδήποτε μορφή πνευματικότητας μπορεί να αναλογιστεί κάποιος: οποιαδήποτε αίσθηση ενοποίησης, δηλαδή, με κάτι μεγαλύτερο και σπουδαιότερο από τον εαυτό.

Έχω την εντύπωση ότι είναι εκπληκτικά ελάχιστοι αυτοί που συλλαμβάνουν –ή δύνανται να συλλάβουν, έστω ακροθιγώς– τούτη την κοσμική προοπτική. Κι αυτό συμβαίνει διότι, εξαρχής, είναι τρομερά δύσκολο έως ακατόρθωτο να χωρέσει κάποιος στον νου του αυτές τις κλίμακες∙ και, αν με κάποιον τρόπο το καταφέρει, αυτό καθίσταται συχνά οδυνηρά αποθαρρυντικό: η ενόρμηση για απόδοση σημασίας στον εαυτό και την ύπαρξή μας αναχαιτίζει την (πιο αδύναμη) ενόρμηση για –διανοητικά έντιμο– υπαρξιακό στοχασμό.

Παρά ταύτα, όταν κάποιος πράγματι υπερβεί αυτό το εγγενές είδος (συμπαντικής) ματαιοδοξίας, αναπόδραστα έρχεται αντιμέτωπος με μια προφανή πλην όμως συνταρακτική συνειδητοποίηση: σε έναν τόσο απέραντο κόσμο, είναι καθόλα πιθανό –ή, πιο σωστά, είναι το απολύτως βέβαια πιθανότερο– ότι υπάρχουν και κάποιοι άλλοι που στοχάζονται για το σύμπαν, surfάρουν σε social media και έχουν τη ματαιοδοξία να γράφουν μισοεπιστημονικά-μισοφιλοσοφικά κείμενα σε blog…

Μια παρόμοια συνειδητοποίηση άστραψε στο μυαλό του Ιταλού φυσικού Ενρίκο Φέρμι, καθώς γευμάτιζε σε καφετέρια του Λος Άλαμος με τους συναδέλφους του το 1950. Εφόσον η γη έχει ηλικία περίπου 4,5 δισεκατομμυρίων ετών και ο γαλαξίας μας όπως και το σύμπαν συνολικά σχεδόν την τριπλάσια, υπήρχε πραγματικά άφθονος χρόνος για εξωγήινους πολιτισμούς να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, είτε στον πλανήτη είτε στον γαλαξία μας. Όμως, περιέργως αυτό δε φαίνεται να συνέβη… Ακόμα και για έναν νομπελίστα φυσικό, η απουσία αυτή έμοιαζε με απροκάλυπτο παράδοξο – ο θρύλος λέει ότι αναφώνησε “Where is everybody?”! Ο Φέρμι διερωτήθηκε απλά το προφανές…

Το «παράδοξο του Φέρμι» έχει αναλυθεί επισταμένως για δεκαετίες, και πολλές αληθινά ενδιαφέρουσες κι εμπνευσμένες ιδέες έχουν διατυπωθεί για την επίλυσή του. Ίσως εξωγήινοι πολιτισμοί επισκέφτηκαν τον πλανήτη μας σε κάποια στιγμή που δεν υπήρχε εξελιγμένη νοημοσύνη και απλά τον προσπέρασαν. Ίσως ήρθαν πιο πρόσφατα και βρίσκονται αυτήν τη στιγμή στον κόσμο μας, παρακολουθώντας διακριτικά τα τεκταινόμενα. Ίσως μας παρακολουθούν εξ αποστάσεως («Η υπόθεση του ζωολογικού κήπου»), όπως παρακολουθούμε εμείς έναν ποδοσφαιρικό αγώνα από τις τηλεοράσεις μας. Ή ίσως δεν ήρθαν ποτέ∙ ίσως ήταν πάντοτε αδύνατο να έρθουν, λόγω των κολοσσιαίων αποστάσεων που απλά δεν είναι εφικτό να διανυθούν από οιαδήποτε τεχνολογία, όσο εξελιγμένη κι αν είναι. Ή ίσως να είναι όντα μιας ακατάληπτης φύσης, και, για κάποιον απροσδιόριστο λόγο, να μην υπάρχει δυνατότητα να αλληλεπιδράσουμε μαζί τους.

Νομίζω ότι κάθε μια από τις παραπάνω προτάσεις διέπει μια βάσιμη λογική. Η παρουσία του είδους μας στον κόσμο είναι ασύλληπτα όψιμη: αν συμπιέζαμε τα 13,77 δισεκατομμύρια χρόνια ύπαρξης του σύμπαντος σε 1 ημερολογιακό έτος (όπου κάθε μήνας θα ήταν κάτι παραπάνω από 1 δισεκατομμύρια χρόνια, κάθε μέρα κάτι λιγότερο από 40 εκατομμύρια, και κάθε ώρα σχεδόν 2 εκατομμύρια χρόνια), η ιστορία του ανθρώπινου γένους θα ξεκινούσε στις 31 Δεκεμβρίου, 23:59:46 – όλη η καταγεγραμμένη ιστορία του ανθρώπου καταλαμβάνει τα 14 τελευταία δευτερόλεπτα του κοσμικού ημερολογιακού έτους!! Καταλαβαίνετε πως είναι πολύ πιθανό κάποιος να πέρασε στις 365 μέρες, 23 ώρες, 59 λεπτά και 45 δευτερόλεπτα που προηγήθηκαν! – Επίσης, είναι πιθανό εξωγήινοι πολιτισμοί να έχουν έρθει σε επαφή μαζί μας ή ακόμα και ορισμένα μέλη τους να βρίσκονται αυτήν τη στιγμή στη γη. Υπάρχουν κυριολεκτικά χιλιάδες μαρτυρίες πιλότων, ελεγκτών εναέριας κυκλοφορίας, ακόμα και αστροναυτών, αλλά και αξιωματούχων (από στρατηγούς και υπουργούς εξωτερικών και άμυνας μέχρι Προέδρους κρατών) για εμφάνιση και δραστηριότητα αντικειμένων (ή και οντοτήτων), που απλά δεν μπορούν να αποδοθούν σε ανθρώπινη προέλευση ή τεχνολογική επινοητικότητα. Η απόκρυψή τους μέσω της γελοιοποίησης οποιουδήποτε ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα μπορεί να εξηγηθεί κάλλιστα υπό πολιτικούς και οικονομικοκοινωνικούς όρους: αν ένα είδος έχει καταφέρει να κινείται με ταχύτητες ανώτερες από αυτήν του φωτός (η απαραίτητη προϋπόθεση για διαστρικό ταξίδι), αυτό σημαίνει ότι αυτό το είδος πιθανότητα δε χρειάζεται βενζίνη για να κινηθεί ούτε και πετρέλαιο για να ζεσταθεί: είναι μάλλον σίγουρο ότι θα βρίσκονταν ορισμένοι ισχυροί παράγοντες που δε θα επέτρεπαν τη διάδοση μιας τέτοιας τεχνολογίας. – Το ενδεχόμενο, βέβαια, να μην υπάρχει η προαναφερθείσα τεχνολογία και όλη η συζήτηση για δραστηριότητα εξωγήινων στη γη να εγγράφεται στη σφαίρα της συνωμοσιολογίας μοιάζει εξίσου αξιόπιστο, καθώς (όπως έχουμε δει σε παλαιότερο επεισόδιο) η τάση για συνωμοσιολογία στους ανθρώπους είναι έμφυτη και συχνά ακαταμάχητη – πόσω μάλλον όταν εμφιλοχωρεί η παράμετρος της οικονομικοκοινωνικής καταπίεσης.

Εντούτοις, μοιάζει αδύνατο να μην έχουν προκύψει ποτέ ή να μην υπάρχουν αυτήν τη στιγμή άλλοι πολιτισμοί. Όσο ανυπέρβλητη κι αν φαίνεται –για μας τουλάχιστον– η ιδέα του διαστρικού ταξιδιού (για να πάμε στο Άλφα του Κενταύρου, το πλησιέστερο σύστημα άστρων μετά τον Ήλιο μας, με ένα διαστημόπλοιο τελευταίας τεχνολογίας, θα χρειαζόμασταν περίπου 90.000 χρόνια!), φαίνεται ακόμα πιο απίθανο ότι σε σχεδόν 14 δισεκατομμύρια χρόνια κοσμικής ύπαρξης, και σε τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων πλανητών, που θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν νοήμονα ζωή, δεν αναπτύχθηκε έστω 1 άλλος πολιτισμός πέραν του δικού μας! Προσωπικά, αυτή η πιθανότητα μού φαίνεται να δοκιμάζει τα όρια του γελοίου!

Όμως… «πού είναι όλοι»; Μπορούμε να εξηγήσουμε αυτήν την εκκωφαντική κοσμική ησυχία;

Ας κάνουμε μια υπόθεση. Σκεφτείτε ότι υπάρχει εκεί έξω 1 είδος που έχει επιτύχει πράγματι τη διαστρική ή ακόμα και διαγαλαξιακή μετακίνηση. Το μέγεθος της διανοητικής και πνευματικής ανωτερότητας που αυτό προϋποθέτει είναι στ’ αλήθεια ασύλληπτο. Είναι πιθανό να μιλάμε για ένα είδος που έχει εξελιχθεί σε βάθος εκατομμυρίων ή ακόμα και δισεκατομμυρίων ετών.

Ας προσπαθήσουμε, τώρα, να μεταφράσουμε αυτή τη χαώδη χρονική διαφορά εξέλιξης σε γενετικό επίπεδο, με τη βοήθεια του Neil deGrass Tyson. Αν η γενετική διαφορά ενός ανθρώπου με έναν χιμπατζή είναι συνολικά 1% (το υπόλοιπο 99% είναι πανομοιότυπο), τότε σε αυτό το 1% διαφοράς θα πρέπει να εντοπίσουμε σύνολη τη διανοητική και πνευματική διαφορά μας. Ενόσω οι χιμπατζήδες μπορούν ίσως να χειρίζονται ξύλα με κάποια στοιχειώδη επιδεξιότητα, εμείς, λόγω αυτού του έξτρα 1% νοημοσύνης, μπορούμε να συνθέτουμε συμφωνίες, να χτίζουμε και να ορθώνουμε αρχιτεκτονικά μνημεία, να ανακαλύπτουμε τις εξισώσεις της κβαντομηχανικής και να κατασκευάζουμε διαστημόπλοια που στέλνουν κόσμο στο διάστημα. Σκεφτείτε τώρα ένα είδος του οποίου η δική του νοημοσύνη απέχει από μας κατά 1%… Σκεφτείτε να απέχει κατά 80%…

Και, έπειτα, σκεφτείτε ότι αυτό το είδος στέλνει έναν ερευνητή-κατάσκοπο, ώστε να παρατηρήσει την ανθρωπότητα και να καταγράψει κάποια συμπεράσματα για το διανοητικό της επίπεδο. Θα παρατηρούσε χιλιάδες ανθρώπους να σκοτώνονται μεταξύ τους για έναν λόφο, ένα οικόπεδο, μια καμήλα, μια ομάδα ή ένα συγκρότημα (και καλά, το τελευταίο να το καταλάβω). Θα παρατηρούσε χιλιάδες ανθρώπους να παρακολουθούν κυνομαχίες, κοκορομαχίες, ταυρομαχίες και γενικά ζώα να σκοτώνονται μεταξύ τους για διασκέδαση. Θα παρακολουθούσε εκατομμύρια του είδους μας να τρώνε πατατάκια βλέποντας “Big Brother” για ψυχαγωγία. Θα παρατηρούσε ανθρώπους να πετάνε αεροπλάνα σε ουρανοξύστες λόγω μεταφυσικών αντιλήψεων. Η λίστα με τον καταγεγραμμένο όγκο της ανθρώπινης ηλιθιότητας είναι εξαιρετικά εκτενής για να καλυφθεί επαρκώς εδώ, όμως μπορείτε να υποψιαστείτε τις συνυποδηλώσεις της.

Υπάρχουν περισσότερα άστρα από όσες λέξεις έχουν πει όλοι οι άνθρωποι που έζησαν ποτέ… Γνωρίζουμε ότι πλανήτες περιφέρονται γύρω από σχεδόν κάθε άστρο που υπάρχει. Γνωρίζουμε ότι 1 στους 5 πλανήτες ανά άστρο είναι εν δυνάμει κατοικήσιμος. Μόνο στον γαλαξία μας, σύμφωνα με τα παραπάνω, υπάρχουν σχεδόν 40 δισεκατομμύρια(!) εν δυνάμει κατοικήσιμοι πλανήτες! 6 δισεκατομμύρια από αυτούς είναι πιθανώς σαν τη Γη! Και… υπάρχουν άλλα 2 τρισεκατομμύρια γαλαξίες…;;;!!!!! Είναι παιδιάστικα εγωιστικό να πιστεύουμε ότι είμαστε μόνοι μας στον κόσμο! Ωστόσο, το επίπεδο εξέλιξής μας είναι μάλλον πολύ χαμηλό για να το διασταυρώσουμε.

Πηγές:

1. Sagan, C. (2020). Cosmos. New York: Ballantine Books.

2. Tyson, N. deGrasse (2017). Astrophysics for People in a Hurry. New York; London: W.W. Norton & Company.

3. Michelle Kunimoto, Jaymie M. Matthews. Searching the Entirety of Kepler Data. II. Occurrence Rate Estimates for FGK Stars. The Astronomical Journal, 2020; 159 (6): 248.

4. Chiao, M. Milky Way galaxy: Statistical weigh-in. Nat Astron 1, 0051 (2017).

5. «On the alien question: Where are they?» – https://www.npr.org/sections/13.7/2017/11/14/564046268/on-the-alien-question-where-are-they

6. «How old are galaxies?» https://spaceplace.nasa.gov/galaxies-age/en/

7. Το παράδοξο του Φερμί: Γιατί δεν έχουμε βρει εξωγήινους – Astronio(#3) https://www.youtube.com/watch?v=hLB8gEYTyMU

8. «Neil deGrass Tyson on a disturbing though» – Το επιχείρημα του 1% https://www.youtube.com/watch?v=sLYorVnA44U