Ό,τι έχουμε εμείς να αποφασίσουμε είναι το τι θα κάνουμε με τον χρόνο που μας έχει δοθεί.
Τζ. Ρ. Τόλκιν
Όταν ο Φρόντο συνειδητοποίησε το βάρος της ευθύνης που του μετακύλησε ο θείος του, το βάρος της ευθύνης του δαχτυλιδοκουβαλητή δηλαδή, ευχήθηκε να το απεκδυόταν∙ ευχήθηκε να μην το κληρονομούσε ποτέ, «να μη χρειαζόταν να έχει συμβεί στην εποχή» του. Τότε, ο σοφός μάγος και φίλος του θείου του, Γκάνταλφ, προσπάθησε με μακροθυμία να τον συνεφέρει από αυτήν τη βραχύβια κρίση πανικού που τον κατέλαβε, λέγοντάς του το προφανές: όσοι ζουν μια παρόμοια αγωνία λένε το ίδιο: εύχονται να μην τη ζούσαν. Όμως, «αυτό δε θα το αποφασίσουν οι ίδιοι. Ό,τι έχουμε εμείς να αποφασίσουμε είναι το τι θα κάνουμε με τον χρόνο που μας έχει δοθεί».
Κατά ευτυχή συγκυρία, λίγο-πολύ όλοι μας ζούμε μια ένα τι ελάσσονα αγωνία σε σχέση με το να κρέμεται η μοίρα της Μέσης Γης από τα χέρια μας! Τα δικά μας ζητήματα, πράγματι, ωχριούν μπροστά στο άχθος του Φρόντο. Παρόλα αυτά, το 2020 υπήρξε –κατά γενική ομολογία– μια άβολη χρονιά το λιγότερο. Όμως, αν καταφέρει κανείς να παραμερίσει τις προφανείς κακοτοπιές του εν λόγω έτους στην άκρη, νομίζω ότι θα συμφωνήσει στο ότι το 2020 ήταν επίσης μια χρονιά που διέστειλε τις δυναμικές του ατού για το οποίο μιλάει ο Γκάνταλφ: το 2020 μάς έδωσε έξτρα χρόνο.
Προσωπικά, προσπάθησα να εκμεταλλευτώ αυτόν τον χρόνο, διανοίγωντας τα στεγανά του εγκεφάλου και του πνεύματός μου. Το δικό μου highlight της χρονιάς ήταν η αληθινά απολαυστική μελέτη του καταπληκτικού βιβλίου The Fabric Of The Cosmos του Brian Greene τους τελευταίους 5-6 μήνες (αν θεωρείτε αδικαιολόγητα εκτεταμένο το χρονικό διάστημα αποπεράτωσης του εγχειρήματος, συνυπολογίστε το ότι επεξεργαζόμουν κβαντομηχανική, θεωρία χορδών και ταυτόχρονα λόγια αγγλικά + το προφανές νοητικό υστέρημα), ενώ εξίσου επιδραστικοί στη σκέψη μου φέτος ήταν ο Νίτσε (αναπάντεχο, το ξέρω) και ο Χρήστος Γιανναράς, ένας εξαιρετικά ευγενής και σοφός Έλληνας που πραγματικά τιμά όλους εμάς τους ελληνόνυμους επίγονους συμπατριώτες του με το υψηλόφρον πνεύμα που διαθέει τα βιβλία του (τα οποία αναμφίβολα αποτελούν σκανδαλώδες εθνικό προνόμιο-ευεργέτημα).
Ακολουθούν 10 ιδέες, σκέψεις και φράσεις που ξεχώρισα το 2020 είτε για τη μεγαλοσύνη, είτε για την εμπνευστικότητα, είτε για την ομορφιά, είτε για την καυστικότητα και το χιούμορ τους.
#1: «Ξαγρυπνώ σκεπτόμενος ποιες ερωτήσεις δεν ξέρω καν να ρωτήσω.» (Neil deGrass Tyson)
Καθώς προσπαθούμε εναγωνίως να εκλεπτύνουμε τη γνώση μας για τον φυσικό κόσμο και να ψηλαφήσουμε τις βαθύτερες αλήθειες της πραγματικότητας, νομίζω ότι διαγράφεται ολοένα και καθαρότερα ότι μάλλον δεν είμαστε αρκετά έξυπνοι, ώστε να θέτουμε εξαρχής τις σωστές ερωτήσεις για το σύμπαν, την αλήθεια του οποίου επιζητούμε να αποκαλύψουμε. Τα αδιέξοδα που συναντά η επιστήμη εδώ κι αρκετό καιρό, όταν επιχειρεί να «σκαλίσει» οριακές συνθήκες του χωροχρόνου (πχ.: τι υπήρχε πριν το Bing Bang; τι συμβαίνει στο κέντρο μιας μαύρης τρύπας; τι σηματοδοτεί το πρόβλημα της μέτρησης στην κβαντομηχανική; κ.ά.), υποδεικνύουν ότι η επίλυσή τους χρειάζεται πιθανότατα μια τροποποίηση των ερωτημάτων.
#2: Ο Χώρος και ο χρόνος δεν είναι θεμελιώδεις.
Μια τέτοιου είδους όψιμη τροποποίηση συντελείται τις τελευταίες δεκαετίες σε ό,τι αφορά τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. Οι σύγχρονες θεωρίες κβαντικής βαρύτητας αποκρυσταλλώνουν τη συνειδητοποίηση ότι ο χώρος και ο χρόνος αποτελούν αναδυόμενες ιδιότητες άλλων, πιο θεμελιωδών οντοτήτων. Όπως η θερμοκρασία είναι μια αναδυόμενη ιδιότητα της κίνησης των ατόμων (η γρήγορη κίνησής τους σε ένα ποτήρι καφέ κάνει το υγρό ζεστό, η αργή κίνησή τους κάνει τον καφέ κρύο), έτσι και ο χωρόχρονος είναι πιθανό να πρόκειται για αναδυόμενη ιδιότητα κάποιας πιο θεμελιώδους φυσικής κατάστασης, την οποία προς το παρόν αγνοούμε.
#3: «Νομίζω ότι είναι πολύ πιο ενδιαφέρον το να ζεις χωρίς να γνωρίζεις από το να έχεις “απαντήσεις” που είναι μάλλον λανθασμένες.» (Richard Feynman)
Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι η άγνοιά μας υποσημαίνει διανοητική εντιμότητα και πνευματική ακεραιότητα, και είναι απείρως προτιμότερη από τον αδαή παραλογισμό που επικαλύπτεται με το «μυστήριο»…
#4: «Το μυστήριο είναι ένας βολικός τρόπος για να καλύψεις τον παραλογισμό.» (John Adams, 2ος Πρόεδρος των ΗΠΑ)
#5: «Το σύμπαν είναι διαφορετικό από τα πράγματα που είναι μέσα στο σύμπαν.» (Sean Carroll)
Σε μια πρωτοφανή έκλαμψη βαθύτερης πνευματικής ενόρασης, ο Σωκράτης –το κατεξοχήν σύμβολο του ορθολογισμού– σώζεται να λέει στην απολογία-λόγο του ότι «ίσως ό,τι μου είναι ακατανόητο, να μην είναι, σώνει και καλά, καθαυτό παράλογο. Ίσως υπάρχει μια επικράτεια της σοφίας από την οποία εξοστρακίζονται οι λογικοί». – Πιθανόν διότι εξελιχθήκαμε επιβιώνοντας με εφόδιο τη νευτώνεια μηχανική, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την κβαντική μηχανική – δε χρειάστηκε να την κατανοήσουμε. Ως αποτέλεσμα, η κοινή λογική μας (έκγονο της κλασικής μηχανικής, στην οποία «εξασκηθήκαμε» για εκατοντάδες χιλιετίες και, εν τέλει, αφομοιωθήκαμε σε αυτήν) αδυνατεί να κατανοήσει ότι πράγματα που είναι αληθινά μέσα στο σύμπαν δε χρειάζεται να είναι αληθινά για το σύμπαν ως όλον. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: η πειραματικά αποδεδειγμένη διαστολή του σύμπαντος. Για την κοινή –ανθρώπινη– λογική, καθετί που διαστέλλεται διαστέλλεται σε έναν προϋπάρχοντα χώρο (ένα μπαλόνι λ.χ. φουσκώνει σε ένα δωμάτιο, ένα κέικ σε έναν φούρνο κτλ.)∙ όμως, το σύμπαν πού ακριβώς διαστέλλεται; Η διαστολή του σύμπαντος προκαλεί η ίδια τη διαστολή του χώρου. Εν ολίγοις, το σύμπαν δεν έχει την υποχρέωση να είναι κατανοητό σε μας ούτε και να εναρμονίζεται με τις ανθρώπινες πεποιθήσεις σκοπού, νοήματος κτλ. Άλλωστε, όπως διερωτάται ρητορικά και ο Χρήστος Γιανναράς, «καθετί που υπάρχει είναι προκαθορισμένο και οφείλει να υπάρχει με τον τρόπο που επιβάλλει η ανθρώπινη λογική;»…
#6: «Η αγάπη είναι ελευθερία.» (Χρήστος Γιανναράς)
Μιλώντας για τον Χρήστο Γιανναρά, θα πρέπει να αφήσω εδώ ίσως την αγαπημένη μου φράση για το 2020: η αγάπη είναι ελευθερία. Παραθέτω και αυτούσιο τον πανέμορφο συλλογισμό: «Εμπειρικά βεβαιώνουμε ότι η αγάπη “γεννιέται”, δεν επιβάλλεται – είναι αδύνατο να εκβιαστεί από οποιαδήποτε αναγκαιότητα, γιατί τότε παύει να είναι αγάπη. Η λογική της γλωσσικής σημαντικής ταυτίζει νοηματικά την αγάπη με την ελευθερία. […] Ό,τι δεν είναι αγάπη είναι αναγκαιότητα, ό,τι είναι ελευθερία είναι αγάπη […] δεν υπάρχει αμιγέστερη μορφή ελευθερίας από την αγάπη».
#7: «Δεν είμαστε ελεύθεροι σε ό,τι κάνουμε, γιατί δεν είμαστε ελεύθεροι σε ό,τι θέλουμε.» (Dark)
Νομίζω ότι η ιδέα που με προβλημάτισε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη το 2020 είναι η ιδέα της ελεύθερης βούλησης. Για να είμαι ειλικρινής (και πιο ακριβής), η ιδέα της ελεύθερης βούλησης με προβληματίζει περίπου τα τελευταία 5 χρόνια, όμως φέτος υποτροπίασα καθώς υπέπιπτε στην αντίληψή μου ότι ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πραγματικά έξυπνων (ευτυχώς ή δυστυχώς εξυπνότερων από εμένα) ανθρώπων τείνει να θεωρεί βέβαιο ότι η «ελεύθερη βούληση» είναι απλώς μια ψευδαίσθηση. Έχω την εντύπωση ότι τη μερίδα του λέοντος σε αυτήν την άποψη κατέχουν υπέρμαχοι του αναγωγισμού, της μεθοδολογικής προσέγγισης που διερευνά ολοένα και λεπτότερα συστατικά και αρχές πίσω από σύνθετα και πολύπλοκα φαινόμενα. Στον βαθμό που οτιδήποτε φυσικό στο σύμπαν, οποιαδήποτε φυσική διαδικασία, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η κβαντομηχανική κίνηση σωματιδίων, και εφόσον οι σκέψεις, οι αναμνήσεις, τα συναισθήματα και οι κρίσεις έχουν μια φυσική βάση στις ατομικές και μοριακές ιδιότητες του ανθρώπινου σώματος, μοιάζει αναπόδραστη η συνειδητοποίηση ότι οι σκέψεις και η γενικότερη αίσθηση «ελεύθερης βούλησης» την οποία έχουμε είναι απλά μια αντανάκλαση της χορογραφίας των σωματιδίων που μας συναπαρτίζουν, και που υπακούουν μόνο στους νόμους της φύσης, τους οποίους περιγράφουν μαθηματικές εξισώσεις. Και δε φαίνεται να υπάρχει περιθώριο παρέμβασης του εαυτού μας στο μαθηματικό ξεδίπλωμα των φυσικών νόμων… Πάνω σε όλα αυτά τα ζοφερά (για τη ματαιοδοξία μας ως ενεργοί-ανεξάρτητοι αυτουργοί) έρχονται να προσδεθούν αμέτρητα πορίσματα της νευροεπιστήμης που ούτε λίγο ούτε πολύ κατακυρώνουν την αποδόμηση της ιδέας της ελεύθερης βούλησης επί τη βάσει πειραμάτων στα οποία καταγράφονται εγκεφαλικές διεργασίες ακριβώς πριν την –υποτιθέμενα αυτόβουλη– λήψη αποφάσεων (οι ερευνητές είναι σε θέση να προβλέψουν συνεχόμενα και με απόλυτη ακρίβεια το τι θα αποφασίσει σε μια σειρά επιλογών ο συμμετέχων στο πείραμα!). – Πέρα από τις ανυπολόγιστες ηθικές προεκτάσεις του ζητήματος, προσωπικά αυτό που με προβληματίζει (ή ίσως αποθαρρύνει είναι το σωστό ρήμα) είναι η φαινομενική ανυπαρξία προσωπικού νοήματος στις ενέργειές μας: αν «εγώ» δεν επιλέγω τίποτα, για ποιον λόγο να είμαι ικανοποιημένος ή περήφανος ή στεναχωρημένος ή θυμωμένος με το οτιδήποτε και με οποιονδήποτε;
Για να ελαφρύνω το κλίμα, σε αυτό το σημείο, και να ευθυμήσουμε, παραθέτω εν συνεχεία 2 σκωπτικά αποφθέγματα, τα οποία καυτηριάζουν με λακωνική και οξυνούστατη γλαφυρότητα τις τραγελαφικές καταστάσεις που ζήσαμε όλη τη χρονιά.
Προσμένοντας την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου…
#8: «Εθνικό δίκαιο καλείται το εθνικό μας συμφέρον εφοδιασμένο με στρατό, ναυτικό και αεροπορία.» (Ιωάννης Μάζης)
Προσμένοντας την υπεύθυνη αντιμετώπιση της φονικής πανδημίας που σαρώνει τον πλανήτη…
#9: «Όταν είσαι νεκρός, δεν καταλαβαίνεις ότι είσαι νεκρός∙ είναι πρόβλημα για τους άλλους, όχι για σένα. Το ίδιο ισχύει και όταν είσαι ηλίθιος.» (Mark Twain)
Κλείνοντας αυτό το εκκεντρικό top-10 του 2020, και εμβαίνοντας σε μια (αυτό)κριτική αποτίμηση για τις μάταιες (θυμηθείτε: πιθανότατα δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση) εναντιογνωμίες που έλαβαν χώρα, θα παραθέσω ανέγγιχτη μια άποψη του Νίτσε σχετικά με τη σύγχυση αιτίου-αποτελέσματος που μοιάζει να βρίσκεται στη ρίζα παντός είδους παρανόησης σχετικά με διχογνωμοσύνες και ετεροφροσύνες που μας κατατρύχουν (από ό,τι φαίνεται χωρίς λόγο):
#10: «Ασύνειδα ψάχνουμε να βρούμε τις αρχές και τα δόγματα που ταιριάζουν με την ιδιοσυγκρασία μας, έτσι που στο τέλος φαίνεται σαν να έχουν δημιουργήσει τον χαρακτήρα μας οι αρχές και τα δόγματα, σαν να του έχουν δώσει σταθερότητα και σιγουριά, ενώ ακριβώς το αντίθετο συνέβη. Το σκέπτεσθαι και το κρίνειν μάς φαίνονται να έχουν γίνει κατόπιν εορτής αιτία της φύσης μας, αλλά, στην πραγματικότητα, η φύση μας είναι η αιτία που σκεφτόμαστε και κρίνουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. – Και τι μας προορίζει γι’ αυτή τη σχεδόν ασύνειδη κωμωδία; Η τεμπελιά και το χουζούρι και όχι λίγο η ματαιόδοξη επιθυμία μας να μας θεωρούν απόλυτα συνεπείς, ομοιογενείς στο σκέπτεσθαι και στο είναι μας: γιατί αυτό το πράγμα εξασφαλίζει σεβασμό, μας χαρίζει εμπιστοσύνη και δύναμη.
+BONUS το πιο όμορφο ποίημα που διάβασα φέτος. Από τον Λόρδο Βύρωνα:
Επιτάφιος για έναν σκύλο
Ομορφιά χωρίς Ματαιοδοξία,
Δύναμη χωρίς Αυθάδεια,
Θάρρος χωρίς Θηριωδία,
και όλες τις Αρετές του Ανθρώπου χωρίς τις Φαυλότητές του
Clever up 