Ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι τόσο ικανοποιημένος με το παρόν που δεν πολυσκοτίζεται για το μέλλον.
Άλμπερτ Αϊνστάιν
Την άνοιξη του 1921, λίγους μήνες πριν τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ φυσικής, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έκανε την πρώτη του επίσκεψη-περιοδεία στις ΗΠΑ. Δε θα ήταν υπερβολή, αλήθεια, να ισχυριστεί κανείς ότι η εν λόγω περιοδεία προσομοίαζε σε περιοδεία κάποιου rockstar, αφού ο επικείμενος νομπελίστας απήλαυσε ενθουσιώδους, αποθεωτικής υποδοχής.
Φυσικά, η μαζική δημοφιλία του οφειλόταν στις διαδοχικές -και θεαματικές- επιτυχίες που είχε καταγράψει τα αμέσως προηγούμενα χρόνια, ξεκινώντας από τα άρθρα που έστειλε στο Annalen der Physik το 1905, μεταξύ άλλων για την Ειδική Σχετικότητα και το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο (για το οποίο κέρδισε τελικά και το βραβείο Νόμπελ), έως και την θριαμβική επαλήθευση της Γενικής του Σχετικότητας από τον Αγγλο αστρονόμο Σερ Άρθουρ Έντινγκτον, κατά τη διάρκεια μιας ολικής έκλειψης Ηλίου τον Μάιο 1919.
Ακριβώς δύο χρόνια μετά, τον Μάιο του ’21, στο πλαίσιο της προαναφερθείσας περιόδευσής του στην Αμερική, επισκέφτηκε τη Βοστώνη, μια πόλη φημισμένη για την ακαδημαϊκή της αύρα. Μετά από ένα φιλικό γεύμα με τους αξιωματούχους της πόλης στο ξενοδοχείο Copley Plaza, και καθώς οι συνδαιτυμόνες κάπνιζαν χαλαρά τα πούρα τους, ένα κουίζ με ερωτήσεις γνώσεων κατάφερε να γλιστρήσει από τα χέρια ενός δημοσιογράφου που παρευρίσκετο στον χώρο έως αυτά του σπουδαίου φυσικού μέσω της γραμματέως του τελευταίου. Η ερώτηση που απηύθυνε ο δημοσιογράφος στον Αϊνστάιν ήταν «ποια είναι η ταχύτητα του ήχου;». – Ο Αϊνστάιν δεν είχε έτοιμη απάντηση. Αποκρίθηκε: «Δεν ξέρω. Δεν επιβαρύνω τη μνήμη μου με τέτοια γεγονότα που μπορώ εύκολα να βρω σε οποιοδήποτε εγχειρίδιο1».
Αν είναι εύλογο το να συνδέσουμε το μυστήριο με τη φαντασία, τότε είναι σίγουρα βάσιμο το να συγκεράσουμε τη σταθερή ροπή του Αϊνστάιν προς την αφηρημένη σκέψη με την αποστροφή του προς την απομνημόνευση γεγονότων:
Δεν είναι και τόσο πολύ σημαντικό για ένα άτομο να μαθαίνει γεγονότα∙ για αυτό δε χρειάζεται στην πραγματικότητα ένα κολλέγιο, μπορεί να τα μάθει από ένα βιβλίο. Η αξία της μόρφωσης από ένα κολλέγιο δεν είναι η εκμάθηση πολλών γεγονότων αλλά η εκπαίδευση του μυαλού να σκέφτεται2.
Πράγματι, ο Αϊνστάιν αποκήρυττε τη στείρα συσσώρευση γνώσεων, προκρίνοντας, αντιθέτως, τη δημιουργική παραγωγή τους. Στα πρώιμα χρόνια του στη Σχολή του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης, τον είλκυε πολύ περισσότερο η αιθέρια-αφαιρετική διάσταση της γεωμετρίας από τα καθαρόαιμα-αυστηρά μαθηματικά, τα οποία αμελούσε σχεδόν απαξιωτικά – σε βαθμό που ο καθηγητής μαθηματικών του, Χέρμαν Μινκόφσκι, να φτάσει να τον αποκαλεί «τεμπελόσκυλο3»!.
Ο Αϊνστάιν πίστευε ακλόνητα ότι «η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση4». Τα κοσμοϊστορικά πνευματικά του δημιουργήματα αποτελούσαν, ουσιαστικά, δημιουργήματα της απαράμιλλης φαντασίας του, η οποία καθρεφτιζόταν στα περίφημα «πειράματα σκέψης» («Gedankenexperiment») του. Ίσως ακριβώς αυτά τα πειράματα σκέψης να αποτελούν και το πιο πολύτιμο κληροδότημά του στη φυσική.
Δίχως αμφιβολία, το πιο διάσημο από αυτά αφορά τη σκέψη την οποία μεταγενέστερα ο ίδιος χαρακτήρισε ως την «ευτυχέστερη σκέψη της ζωής μου5», μια σκέψη που άστραψε ως επιφοίτηση στο μυαλό του τον Νοέμβριο του 1907:
Καθόμουν σε μια καρέκλα στο γραφείο ευρεσιτεχνιών στη Βέρνη, όταν εντελώς ξαφνικά μου ήρθε μια σκέψη. Αν ένα άτομο πέσει ελεύθερα, δε θα αισθάνεται το ίδιο το βάρος του6.
Η συνειδητοποίηση που κεραυνοβόλησε τον Αϊνστάιν ήταν πως η επιτάχυνση που προκαλεί μια ελεύθερη πτώση καταργεί την αίσθηση της βαρύτητας: καθώς, δηλαδή, το άτομο πέφτει ελεύθερα, δεν μπορεί πλέον να διακρίνει την επίδραση της επιτάχυνσης λόγω της πτώσης του από εκείνη του βάρους του. Κωδικοποιώντας τούτη την ιδέα, τη διατύπωσε ως αρχή της ισοδυναμίας. Σύμφωνα με αυτήν την αρχή, λοιπόν, οι επιδράσεις της επιτάχυνσης δε διακρίνονται από τις επιδράσεις της βαρύτητας7.
Μόλις λίγα χρόνια πριν, είχε ενοποιήσει τον χώρο με τον χρόνο∙ τώρα ο Αϊνστάιν ενοποιούσε την επιτάχυνση με τη βαρύτητα. Για τον ίδιο, μόλις ξεκινούσε ένα ταξίδι εξερεύνησης το οποίο θα κατέληγε, μετά από οχτώ χρόνια, στην ανακάλυψη της Γενικής Σχετικότητας, τη δική του θεωρία για τη βαρύτητα. Η «ευτυχέστερη σκέψη» του αποτέλεσε τη θρυαλλίδα που εγκαινίασε αυτό το ταξίδι.
Παραπομπές:
1. Παρατίθεται στο: Isaacson W. (2007). Einstein: His Life and Universe, New York: Simon & Schuster, 279.
2. Ό.π.
3. Το παραθέτει ο Manjit Kumar στο υπέροχο βιβλίο του Quantum: Αϊνστάιν, Μπορ και η μεγάλη διαμάχη για τη φύση της πραγματικότητας (εκδ. Πατάκης, 2018).
4. Από τη διάσημη συνέντευξη του Αϊνστάιν στον George Sylvester Viereck με τίτλο “What Life Means to Einstein”, η οποία δημοσιεύτηκε στη Saturday Evening Post στις 26 Οκτωβρίου του 1929.
5. “Der glücklichste Gedanke meines Lebens.”
6. Isaacson (2007), 147.
7. Παραθέτω αυτούσιο τον ορισμό της αρχής της ισοδυναμίας από το βιβλίο του Lee Smolin Θεωρία Χορδών: όλα ή τίποτα (εκδ. Τραυλός, 2008). Ο λόγος είναι επειδή πιστεύω ότι ο Σμόλιν είναι ένα τι καλύτερος από μένα στη φυσική.
2 επιπλέον εμπνευστικές πηγές:
YouTube – World Science Festival: The Genius of Einstein: The Science, His Brain, the Man – https://www.youtube.com/watch?v=DPPnrDdNoUU
YouTube – Sabine Hossenfelder: Einstein’s Greatest Legacy: Thought Experiments – https://www.youtube.com/watch?v=nz11b5mkNGQ&list=PLKPFYaKfbOf6Hy657wPw9KArEgGs-fXHT&index=2&t=382s
Clever up 