Η κοσμο-ενατένιση ως αναλγητικό στον υπαρξιακό τρόμο

Η αστρονομία συρρικνώνει τη ματαιοδοξία μας, για να χωρέσει στη μικροσκοπική σκηνή όπου διαδραματίζεται η ζωή μας.

Ρίτσαρντ Ντόκινς

Στο κλασικό μυθιστόρημά του Νάρκισσος και Χρυσόστομος, ο Έρμαν Έσσε αποδίδει ολόκληρη την ανθρώπινη δημιουργικότητα στον υπαρξιακό τρόμο. Γράφει συγκεκριμένα (και άκρως ποιητικά): “Φοβόμαστε τον θάνατο, τρέμουμε στην αστάθεια της ζωής, πενθούμε όταν βλέπουμε τα λουλούδια να μαραίνονται, τα φύλλα να πέφτουν, και στις καρδιές μας γνωρίζουμε ότι εμείς, επίσης, είμαστε εφήμεροι και σύντομα θα εξαφανιστούμε. Όταν οι καλλιτέχνες δημιουργούν εικόνες και οι στοχαστές αναζητούν νόμους και σχηματίζουν σκέψεις, είναι για να σώσουν κάτι από τον μεγάλο χορό του θανάτου, για να κάνουν κάτι να διαρκέσει περισσότερο από ό,τι εμείς”. Στον «μεγάλο χορό του θανάτου», επομένως, οφείλουμε την ανθρώπινη μεγαλοσύνη, σύμφωνα με τον σπουδαίο Γερμανό συγγραφέα.

Σε έναν από τους αγαπημένους μου διαλόγους στο βιβλίο, οι δύο πρωταγωνιστές ανταλλάζουν σκέψεις για το ανθρώπινο μαρτύριο. Ο Νάρκισσος (ως άνθρωπος του Θεού) από θεολογική σκοπιά, ο Χρυσόστομος από μια περισσότερο προσγειωμένη, αφού έχει έρθει αντιμέτωπος με τη φρίκη της πανούκλας και με ένα πλήθος ανθρώπινων ανοσιουργιών, οι οποίες στ’ αλήθεια λαμπαδιάζουν τα υπαρξιακά του ερωτηματικά. Σε μια προσπάθεια ν’ απαλύνει την οδύνη του φίλου του, ο Νάρκισσος τονίζει στον αγαπητό του προστατευόμενο την όμορφη όψη της ζωής∙ σε κείνο το σημείο, όμως, ο Χρυσόστομος του εξομολογείται: “Επειδή ο κόσμος είναι τόσο γεμάτος από θάνατο και τρόμο, προσπαθώ να παρηγορήσω την καρδιά μου και να διαλέγω τα λουλούδια που μεγαλώνουν εν μέσω της κόλασης. Βρίσκω την ευδαιμονία, και για μια ώρα ξεχνάω τον τρόμο. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αυτός δεν υπάρχει”.

Νομίζω ότι, σαν τον Χρυσόστομο, οι περισσότεροι από μας πορευόμαστε με αρκετά παρόμοιο τρόπο: αναζητούμε τα λουλούδια μέσα στην κόλαση, και, καμιά φορά, πράγματι τα βρίσκουμε∙ όμως, ο τρόμος βρίσκεται σταθερά εκεί πίσω, σαν μόνιμη σκιά στο φόντο… Πίσω από κάθε μας εξερεύνηση, κάθε μας αγωνία, κάθε μας επιτυχία, πίσω από κάθε βασανισμένο μας δημιούργημα: σε έσχατο επίπεδο, είναι αυτός ο τρόμος που διαπερνά και καθοδηγεί όλες μας τις αναζητήσεις. Κατά συνέπεια, μάλλον δεν μπορούμε να τον απεμπολήσουμε∙ μόνο να τον κατευνάσουμε.

Σε ένα άλλο, εξίσου αγαπημένο μου μυθιστόρημα, ο Νίτσε δηλώνει πως η κοσμική προοπτική αποδυναμώνει την τραγωδία: «αν ανεβούμε αρκετά ψηλά, θα φτάσουμε σε ένα ύψος απ’ όπου η τραγωδία παύει να φαίνεται τραγική«. Έχω την εντύπωση ότι στο δικό μου δέος απέναντι στην απεραντοσύνη του κόσμου πιθανότατα λανθάνει μια τέτοιου είδους ψυχολογικά κατευναστική απόπειρα. Η σκέψη, δηλαδή, ότι υπάρχουν τρισεκατομμύρια, τρισεκατομμύρια, τρισεκατομμύρια, τρισεκατομμύρια (+ άφθονες φορές ακόμα τη λέξη τρισεκατομμύρια) άστρα, άλλοι πλανήτες, άλλα όντα (άλλοι άνθρωποι;), άλλα σύμπαντα(;;), συμβάλλει στο να απομυθοποιώ ένα τι την κοσμική σημαντικότητα της ύπαρξής μου – γιατί, σε σχέση με την αφάνταστα αχανή πελωριότητα του χώρου και του χρόνου, ίσως να μην έχει και τόσο δραματική σημασία! Στην πραγματικότητα, ζούμε λίγες δεκαετίες (μια ανάσα, σε κοσμική κλίμακα) πάνω σε έναν μικροσκοπικό βράχο που επιπλέει στο απέραντο μαύρο του (πιθανώς άπειρου) σύμπαντος, και όλα τα κατορθώματά μας, τα μίση και πάθη μας, οι έγνοιές μας και κάθε ποταπό αίσθημα που μπορεί να μας ταλαιπωρεί, απλά θα αφανιστούν στη λήθη του ατέλειωτου χρόνου. Η αλήθεια είναι ότι θα πεθάνουμε όλοι πολύ σύντομα, και για το υπόλοιπο σύμπαν, αυτό θα πρόκειται για κάτι τόσο ασήμαντο που θα είναι σαν να μην υπήρξαμε ποτέ. Φαντάζομαι, δε, ότι, αν και ο Χρυσόστομος γνώριζε πόσο πραγματικά μεγάλος είναι ο κόσμος, ίσως σκοτιζόταν ένα τι λιγότερο…