Ο νόμος του Χάιζενμπεργκ

«Οζυμανδίας τ’ όνομά μου, βασιλεύς των βασιλέων,
Ίδετε τα έργα μου, σείς οι Ισχυροί, κι απελπιστείτε!»

Τίποτε δεν μένει πίσω. Ολόγυρα η παρακμή

των κολοσσιαίων ερειπίων, απέραντη και γυμνή

Πέρσυ Σέλλεϋ, Οζυμανδίας

Στην αρχαία αττική τραγωδία, την απέραντη και αποκεκαλυμμένη παρακμή του τραγικού ήρωα προξενεί η ύβρις του. Η έννοια ύβρις κατέχει κεντρική θέση στο νοητικό σύμπαν των Ελλήνων τραγωδών. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια έκφανση υπέρμετρης αλαζονείας – απέναντι στους άλλους ανθρώπους, απέναντι στους νόμους, απέναντι στη φύση, ακόμα και απέναντι στους ίδιους τους θεούς. Αναπόδραστα, έτσι, η ύβρις προοιώνιζε τη θεϊκή τιμωρία (τίσις) που επέσυρε το γκρέμισμα του ήρωα στο βάθρο της συμφοράς του.

Ένας σύγχρονος τραγικός ήρωας με την εναργέστερη, ωστόσο, αρχαιοελληνική διάσταση εξεικονίζεται στο αμερικανικό επικό δράμα Breaking Bad.

Όταν ο Σερ Άντονι Χόπκινς τελείωσε τον μαραθώνιο καταβύθισής του στον ερεβώδη κόσμο του Breaking Bad, ένιωσε υποχρεωμένος (“compelled” όπως χαρακτηριστικά γράφει) να στείλει μια όλως εγκάρδια όσο και συγκινητικά αποθεωτική επιστολή στον τραγικό ήρωα της σειράς, Μπράιαν Κράνστον, εκθειάζοντας τη σπανιότητα της καλλιτεχνίας αυτού του «επικού έργου»:

Μόλις τελείωσα τον μαραθώνιο παρακολούθησης του ‘Breaking Bad’ […] Ένα σύνολο δύο εβδομάδων (εθιστικής) θέασης. Δεν έχω δει ποτέ τίποτα σαν κι αυτό. Ευφυέστατο! Η ερμηνεία σου ως Walter White ήταν η καλύτερη ηθοποιία που έχω δει – ποτέ. […] Από κάτι που άρχισε ως μαύρη κωμωδία, μετέπεσε σε έναν λαβύρινθο αίματος, καταστροφής και κόλασης. Ήταν σαν μια σπουδαία Ιακωβιανή, Σαιξπηρική ή Ελληνική Τραγωδία. Σας ευχαριστώ. Αυτού του είδους η αριστοτεχνική δουλειά είναι σπάνια και όταν, μια στο τόσο, συμβαίνει, όπως σ’ αυτό το επικό έργο, αποκαθιστά την εμπιστοσύνη.

Σε μια διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας για τον Σωκράτη και την τραγωδία, ο Νίτσε ισχυρίστηκε ότι η «τραγωδία ανάβλυσε απ’ ένα βαθύ αίσθημα συμπόνιας κ’ είναι, κατ’ ουσίαν, απαισιόδοξη∙ μας παρουσιάζει μιαν ύπαρξη τρομακτική, και περιγράφει τον άνθρωπο ως ον αλόγιστο».

Η αφετηρία, εντούτοις, του κεντρικού μας ήρωα δεν προδίδει τίποτα το αλόγιστο. Ένας προσηνής μεσήλικας οικογενειάρχης, καθηγητής χημείας στο λύκειο, με πλήθος οικονομικών προβλημάτων – τυπικό-κοινότατο υστεροκαπιταλιστικό δείγμα αστού της μεσαίας τάξης στο απαύγασμα της οικονομικής κρίσης που πλήττει το προπύργιο του δυτικού κόσμου. – Όμως, όταν ο θάνατος τού χτυπάει την πόρτα, σαρκώνεται μια άνευ δραματουργικού προηγουμένου ξέφρενη μετάλλαξη: από τον αβροεπή φιλήσυχο Γουόλτερ Γουάιτ στον στυγνό ναρκοβαρόνο του υποκόσμου “Χάιζενμπεργκ”.

Ο ‘αληθινός’ Χάιζενμπεργκ, πριν από 100 περίπου χρόνια, συνέλαβε τη θεμελιώδη αρχή, το καταγωγικό αξίωμα της κβαντομηχανικής: όσο ακριβέστερα γνωρίζουμε την τιμή μιας φυσικής ποσότητας σε μια κατάσταση (πχ. τη θέση ενός ηλεκτρονίου στο άτομο), τόσο απροσδιόριστη καθίσταται η τιμή μιας άλλης (πχ. η ορμή του). Ο τραγικός ήρωας του Breaking Bad εμφωλεύει ένα παρεμφερές είδος απροσδιοριστίας: όσο ακριβέστερα γνωρίζεις τον Γουόλτερ Γουάιτ, τόση μεγαλύτερη άγνοια έχεις για τον Χάιζενμπεργκ.

Το ηθικό ζήτημα που θίγεται εδώ με την πιο ανάγλυφη αγωνία είναι η ψυχολογικά διαβρωτική επενέργεια της ανειλικρίνειας. Η ψυχική ένταση που βιώνουν οι πιο κοντινοί στον κεντρικό ήρωα χαρακτήρες λόγω των συσσωρευμένων ψεμάτων του τελευταίου είναι συνταρακτικά χειροπιαστή. Αφενός, η σχέση του Γουόλτερ με τη γυναίκα του σταδιακά αποσαθρώνεται σαν να έχει εμβαπτιστεί σε δηλητήριο ρικίνης. Αφετέρου, η σχέση του με τον Τζέσι είναι διαρκώς (και σκοπίμως, στον βαθμό που αυτό εξυπηρετεί την κατά βούληση κλιμάκωση κι αποκλιμάκωση του δράματος) ακαθόριστη: η χειραγώγηση ενδεδυμένη με τον μανδύα της στοργής∙ η φροντίδα, το νοιάξιμο παντρεμένο με το πατρονάρισμα: η ιστορία μιας καλόβουλης ποδηγέτησης…

«Μερικές φορές, ο απαγορευμένος καρπός έχει την πιο γλυκιά γεύση», διατείνεται ο γαμπρός του Γουόλτερ, Χανκ, με μια διαπεραστική ποιητική ειρωνεία που του διαφεύγει εκείνη τη στιγμή. «Κρυμμένος σε κοινή θέα», ο Γουόλτερ ξηλώνει νήμα-νήμα το ηθικό περίβλημα που έραβε για χρόνια, καθώς βαθμιαία ξεθωριάζει στο αμοραλιστικό alter ego του, τον Χάιζενμπεργκ, ο μοναδικός ηθικός νόμος του οποίου φαίνεται να είναι η αυτοσυγκίνησή του («Το έκανα για μένα. Μου άρεσε. Ήμουν καλός σε αυτό… Ήμουν ζωντανός…»).

Η συμφιλίωση με τον φόβο και η επακόλουθη αποτίναξή του («Έχω σπαταλήσει ολόκληρη τη ζωή μου τρομαγμένος, φοβούμενος για πράγματα που θα μπορούσαν να συμβούν, μπορεί να συμβούν, μπορεί να μη συμβούν – 50 χρόνια ξόδεψα έτσι. […] Αυτό που έφτασα να συνειδητοποιήσω είναι ότι ο φόβος είναι το χειρότερο, αυτός είναι ο αληθινός εχθρός. Σήκω, λοιπόν, βγες έξω στον πραγματικό κόσμο και κλώτσα αυτό τον μπάσταρδο όσο πιο δυνατά μπορείς ακριβώς στα δόντια».) καθρεφτίζει και καθοδηγεί την παράλληλη βίαιη μετάβαση από την ανυπόφορη οικονομική δυσπραγία στον ανεξέλεγκτο και αιματοβαμμένο πλουτισμό.

Στο αρχαίο δράμα, η μετάπτωση του ήρωα από την ύβρη στην τίσιν προαλείφεται με δύο ενδιάμεσα στάδια, την ἄτην και τη νέμεσιν: τη θεϊκής προέλευσης τύφλωση του νου και τη θεϊκή οργή. Η ἄτη αποτελεί, επί της ουσίας, την αδιάφευκτη κατάληξη της ύβρεως. Ο υπέρογκος πλούτος και η συνακόλουθη οίηση του τραγικού ήρωα επιφέρουν την ανήκεστη σύγχυσή του. Κι αυτή η σύγχυση απολήγει αναπότρεπτα στην υπαρξιακή του καταβαράθρωση.

Η ιστορία του Breaking Bad αποτυπώνει αυτήν ακριβώς τη σπειροειδή τροχιά από το θάμβος του αμύθητου πλούτου και της απέρατης δύναμης, που αμείλικτα δε λογαριάζει καμιά αξία στη φρενιτιώδη πορεία της, στην ολοκληρωτική κατακρήμνιση της ματαιοδοξίας, στη συθέμελη καταρράκωση του εγωισμού, στην κατερείπωση του εαυτού, στην οριστική απώλεια των αγαπημένων προσώπων, στην αποκαρδιωτική αυτοεξορία.

Όμως, η αρχαία τραγωδία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, επιτελεί τον σκοπό της μόνο όταν ξεβράσει τα σκοτεινά μας συναισθήματα πριν ολοκληρωθεί. Κι αυτός ο συναισθηματικός εξαγνισμός σηματοδοτεί την κάθαρση. Ακόμα κι αν χαίνεις μισοβυθισμένος στην άμμο της αυτοεξορίας, εύθραυστος σωματικά κι αποκαμωμένος ψυχολογικά, ως έκπτωτος βασιλιάς «με δυο τεράστια κι αποκομμένα πόδια από πέτρα» – ακόμα και τότε, στην ύστατη στιγμή, μπορείς να επιφέρεις την κάθαρση. Μπορείς να αποκαταστήσεις την ύβρη με το να επιλέξεις τη λύτρωση των ανθρώπων που στιγμάτισες. «Είτε κρύβεσαι από τα πράγματα είτε τα αντιμετωπίζεις»…