“Το Ματς του Αιώνα”

Το σκάκι είναι πόλεμος στη σκακιέρα. Ο στόχος είναι να συντρίψεις το μυαλό του αντιπάλου σου.

Μπόμπι Φίσερ

Το 1972 ήταν μια θυελλώδης χρονιά, που στιγματίστηκε από τη βία διαφόρων ειδών πολέμου. Το πρώτο επεισόδιο που μπορεί να θεωρηθεί ως προάγγελμα αυτής της θύελλας ήταν το μακελειό που έλαβε χώρα τη «Ματωμένη Κυριακή» της 30^ής Ιανουαρίου στο Ντέρυ της Β. Ιρλανδίας, όπου μια ειρηνική πορεία νεαρών στη μεγάλη τους πλειοψηφία Βορειοϊρλανδών καθολικών για ανθρώπινα δικαιώματα πνίχτηκε στο αίμα (14 νεκροί και δεκάδες τραυματίες) από τα αδιάκριτα και ερίθυμα πυρά στρατιωτών των βρετανικών ειδικών δυνάμεων. Τον Ιούνιο του ίδιου έτους, ξεσπάει το πρωτοφανές για τη χώρα πολιτικό σκάνδαλο “Watergate” στις ΗΠΑ το οποίο θα οδηγήσει, εν τέλει, στην παραίτηση του Προέδρου Νίξον. Λίγους μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο, οι θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες του Μονάχου κλονίζονται από άλλη μια αιματοχυσία (τη λεγόμενη «Σφαγή του Μονάχου»), κατά τη διάρκεια της οποίας η παλαιστινιακή τρομοκρατική οργάνωση «Μαύρος Σεπτέμβρης» δολοφονεί έντεκα Ισραηλινούς (αθλητές και προπονητικό προσωπικό) και έναν Γερμανό αστυνομικό. Το αποτρόπαιο αυτό αιματοκύλισμα εγγράφεται στη διαρκώς επιδεινούμενη κρίση που κοχλάζει, την ίδια στιγμή, στη Μέση Ανατολή μεταξύ αραβικών εθνών και του Ισραήλ∙ μια κρίση που θα κλιμακωθεί στον Δ’ Αραβοϊσραηλινό Πόλεμο την επόμενη χρονιά.

Εντούτοις, ο αναμφίβολα πιο διαβόητος πόλεμος της περιόδου δεν είναι άλλος από τον επονομαζόμενο «ψυχρό» – μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Επί της ουσίας, οι δύο αυτές αντίρροπες υπερδυνάμεις επιδίδονται για δεκαετίες σε έναν ανηλεή ανταγωνισμό-διαγωνισμό επίδειξης ισχύος και ενστάλαξης τρόμου στον αντίπαλο. Αν και –ευτυχώς για τον υπόλοιπο πλανήτη– ποτέ δε θα φτάσουν σε άμεσο «θερμό επεισόδιο» (εξού και το προσωνύμιο της σύγκρουσής τους), η αντιπαράθεσή τους υφέρπει στις παγκόσμιες γεωπολιτικές εξελίξεις, και συχνά εκφάνσεις αυτής της αντιπαράθεσης σαρκώνονται με φρικαλέα αποτελέσματα, όπως, για παράδειγμα, τον Πόλεμο του Βιετνάμ, του πιο απτού εφιάλτη αυτής της φρενιασμένης κόντρας Αμερικής και Σοβιετικής Ένωσης.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, η κόντρα ΗΠΑ-Σ.Ένωσης δεν αφορούσε μόνο σε εξοπλιστικές αντιμαχίες και πολεμικές δυναμικές εν γένει, αλλά διαπερνούσε ποικίλα στρώματα της μεταπολεμικής κουλτούρας. Το 1972, δε, έφτασε να επηρεάσει ακόμα και το σκάκι! Πράγματι, ο τελικός του Παγκοσμίου Πρωταθλήματος του ’72 έφερε αντιμέτωπους τον Ρώσο κάτοχο του τίτλου, παγκόσμιο πρωταθλητή Μπόρις Σπάσκι, και τον Αμερικανό πρωταθλητή και διεκδικητή του τίτλου, Μπόμπι Φίσερ. Το σκηνικό στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας (ο τόπος διεξαγωγής του τελικού) είχε στηθεί, λοιπόν, για την αναμέτρηση που ο τύπος της εποχής θα χαρακτήριζε ως «Ματς του Αιώνα», καθώς προαλειφόταν μια πολυσημειωτική τιτανομαχία ΗΠΑ και ΕΣΣΔ με φόντο τα 64 τετράγωνα της σκακιέρας…

Το παρασκήνιο της τιτανομαχίας

Δεδομένου του κλίματος της περιόδου, συνεπώς, γρήγορα κατέστη σαφές ότι αυτό το ματς δε θα μπορούσε να περιοριστεί αμιγώς στο σκάκι. Μπορεί τη συγκεκριμένη περίοδο της διεξαγωγής του τελικού (Ιούλιος-Αύγουστος του ’72) οι ψυχροπολεμικές σχέσεις να παρουσίαζαν μια σχετική ύφεση (βρισκόμαστε στα μέσα της ήπιας/“détente” φάσης [1967-1979] του Ψυχρού Πολέμου), ωστόσο το διακύβευμα του ντέρμπι ήταν πολυσήμαντο και για τις δύο πλευρές, στον βαθμό που η σκακιστική μονομαχία Φίσερ-Σπάσκι υπαινισσόταν ένα είδος διανοητικής μονομαχίας μεταξύ των δύο κραταιών δυνάμεων που αντιπροσώπευαν οι παίκτες.

Δηλωτική της έντονης σημειολογίας και καίριας πολιτικής σημασίας του αγώνα είναι η περίφημη παρέμβαση Κίσινγκερ, τότε συμβούλου σε θέματα εθνικής ασφαλείας της κυβέρνησης των ΗΠΑ, ο οποίος, όπως θρυλείται, κάλεσε τον Φίσερ κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή πριν ο τελευταίος αποσύρει τη συμμετοχή του στον τελικό, διαμαρτυρόμενος για τη μη ικανοποίηση διαφόρων (αρκετά υπερβολικών, είναι αλήθεια) αιτημάτων του, ώστε να τον μεταπείσει και να αγωνιστεί, λέγοντας του: «Η Αμερική θέλει να πας εκεί και να νικήσεις τους Ρώσους».

Ο πόλεμος

Υπερθεματίζοντας, ο ίδιος ο Φίσερ, σε παλαιότερο άρθρο του (με τον –προβοκατόρικο είναι αλήθεια– τίτλο Οι Ρώσοι έχουν στήσει το Παγκόσμιο Σκάκι) στο περιοδικό Sports Illustrated , είχε ήδη στρώσει το έδαφος για μια πολεμική ατμόσφαιρα. Η άποψή του για τον τελικό εναρμονιζόταν πλήρως με το γενικότερο κλίμα: «το ματς είναι, στην πραγματικότητα, ο ελεύθερος κόσμος απέναντι στους υποκριτικούς Ρώσους, που ψεύδονται και κλέβουν…». Όμως, αν και διατράνωνε σε κάθε ευκαιρία ότι είναι ο καλύτερος και ότι δεν είχε να αποδείξει κάτι, η αλήθεια ήταν ότι δεν είχε κερδίσει ποτέ τον Σπάσκι στο παρελθόν.

Όλα αυτά πιθανότατα του δημιουργούσαν μια ψυχολογική πίεση που φάνηκε να τον επηρεάζει στο εναρκτήριο παιχνίδι, όπου σε ένα φαινομενικά ακίνδυνο και «στεγνό» φινάλε (“endgame”) έκανε ένα παιδαριώδες λάθος αρχάριου, «στήνοντας» («στήνω» στη σκακιστική ορολογία σημαίνει, ουσιαστικά, κάνω μια χοντρή γκάφα χαρίζοντας ένα κομμάτι) έναν αξιωματικό, χάνοντας την παρτίδα.

Η ψυχολογική πίεση του Φίσερ ήρθε να επικαθίσει στην ήδη εξαιρετικά ιδιάζουσα ψυχοσύνθεσή του. Ο ίδιος απέδωσε την ήττα του στους περισπασμούς της προσοχής του από τον θόρυβο που έκαναν οι κάμερες(!), και απαίτησε να απομακρυνθούν. Όταν το αίτημά του απορρίφθηκε, αρνήθηκε να παραστεί στο δεύτερο παιχνίδι χάνοντάς το άνευ αγώνα.

Με τον κίνδυνο παραίτησης του Φίσερ από τον τελικό να είναι πλέον απειλητικά ορατός, και ενόσω όλοι πίστευαν, πια, πως το ματς είχε τελειώσει, ο Σπάσκι, από ευγενή άμιλλα και πιθανώς μη θέλοντας να κερδίσει τον τίτλο με αμφιλεγόμενο τρόπο, δέχτηκε να παίξει το τρίτο παιχνίδι σε ένα μικρό χώρο στο παρασκήνιο χωρίς κάμερες, προκειμένου να συνεχιστεί το ματς. Αυτή η παραχώρηση εκ μέρους του Σπάσκι χαρακτηρίστηκε από ορισμένους θεωρητικούς του σκακιού ως το ψυχολογικό λάθος που έγειρε την πλάστιγγα υπέρ του Αμερικανού αντιπάλου του. Στο σκάκι η ψυχολογία είναι θέμα πρώτης σημασίας: η επιδεκτικότητα του Σπάσκι αποδείχθηκε το σημείο καμπής του τελικού.

Ο Φίσερ, με τα μαύρα κομμάτια, κέρδισε εμφατικά το τρίτο παιχνίδι, καταγράφοντας την παρθενική του νίκη επί του Σπάσκι. Αυτή, ωστόσο, η παρθενική επικράτηση σηματοδότησε και την ολική ανατροπή του στον τελικό. Με ανανεωμένη ψυχολογία, και μετά από μια άχρωμη ισοπαλία στο τέταρτο παιχνίδι, ο Φίσερ κατάφερε να κερδίσει το πέμπτο, ισοφαρίζοντας το σκορ σε 2,5-2,5, και μεταφέροντας στο εξής το άγχος στην πλευρά του Σπάσκι. Το έκτο παιχνίδι της σειράς, ωστόσο, έμελλε να αποδειχθεί και το πιο εικονικό παιχνίδι του τελικού. Αιφνιδιάζοντας τον αντίπαλό του ήδη από την πρώτη(!) κίνηση, παίζοντας 1.γ4 (το «αγγλικό άνοιγμα»), ο Φίσερ ανέπτυξε ένα τόσο αριστοτεχνικό στρατηγικά παιχνίδι που ανάγκασε τον ίδιο τον Σπάσκι να τον χειροκροτήσει αμέσως μετά την παραίτησή του, συγχρονιζόμενος με ένα εκστασιασμένο πλήθος που αποθέωνε σύσσωμο τον Αμερικανό!

Ο Φίσερ, πλέον, έμοιαζε ακλόνητος κυρίαρχος του αγώνα, οδηγώντας τις επιμέρους παρτίδες ακριβώς όπου εκείνος επιθυμούσε, ελέγχοντας απόλυτα τον ρυθμό του ματς, υπαγορεύοντας με φανερή άνεση την κατεύθυνσή του. Αφού πήρε ένα ασφαλές προβάδισμα 3 νικών μετά τη 13^η παρτίδα, έπαιξε προφυλακτικά τις επόμενες 7, αποσπώντας ισάριθμες διαδοχικές ισοπαλίες. Η αυξημένη αυτοπεποίθησή του αντανακλάται στο γεγονός ότι πειραματίστηκε σε πρωτόγνωρο βαθμό – τόσο για τα δικά του στάνταρ όσο και για τα δεδομένα τελικών παγκοσμίου πρωταθλήματος γενικότερα. Ενώ σε όλη του την καριέρα άνοιγε αδιαλείπτως με 1.ε4 (“best by test” όπως έλεγε) και αμυνόταν σχεδόν πάντα με τη «σικελική Νάιντορφ» (μια από τις πιο διάσημες παραλλαγές της πολύ διάσημης σικελικής άμυνας), ο Φίσερ δοκίμασε πολλές και διαφορετικές ιδέες στο άνοιγμα, για να πετάξει τον αντίπαλό του εκτός προετοιμασίας και να τον αποσυγκεντρώσει.

Του λόγου το αληθές, στην 21^η παρτίδα –η οποία αποδείχτηκε και τελευταία– του τελικού, ο Φίσερ έπαιξε μια παραλλαγή της σικελικής άμυνας που δεν είχε παίξει ποτέ(!) στο παρελθόν, τη βαριάντα Ταϊμάνοφ, παρουσιάζοντας, μάλιστα, και μια καινοτομία στην όγδοη κίνηση που αποδιοργάνωσε τον Σπάσκι. Το παιχνίδι διακόπηκε στην 41^η κίνηση (πρακτική που ίσχυε τα παλαιότερα χρόνια, πριν την έλευση των σκακιστικών μηχανών), ώστε να συνεχιστεί την επομένη, ωστόσο ο Σπάσκι δεν εμφανίστηκε ποτέ, αφού είχε ήδη δηλώσει την παραίτησή του στον διαιτητή του αγώνα μέσω τηλεφώνου. Το ματς είχε τελειώσει με νικητή τον Φίσερ.

Τα επιγενόμενα του τελικού

Ο Φίσερ έγινε μέσα σε μια νύχτα εθνικός ήρωας. Όντως, άμα τη επιστροφή του στη Νέα Υόρκη, θεσπίστηκε «Ημέρα Μπόμπι Φίσερ». Το επίτευγμά του ήταν τρομερά επιδραστικό όσο και πρωτοφανές για τα αμερικανικά δεδομένα της εποχής. Η μαρτυρία της αδερφής του, Joan Fischer, είναι ενδεικτική: «Ο Μπόμπι έκανε όλα αυτά σε μια χώρα που δεν είχε σχεδόν καθόλου σκακιστική κουλτούρα. Ήταν σαν ένας Εσκιμώος να καθάριζε το χιόνι σχεδιάζοντας ένα γήπεδο τένις, και μετά να πήγαινε και να κατακτούσε το παγκόσμιο πρωτάθλημα τένις».

Στην εποχή μας, οι ΗΠΑ αποτελούν παγκόσμια σκακιστική υπερδύναμη. Το πρώην νο.2 του κόσμου, Φαμπιάνο Καρουάνα, είναι Αμερικανός. Ο καλύτερος παίκτης του κόσμου στο γρήγορο σκάκι, Χικάρου Νακαμούρα, επίσης. Μετά το 1972, στο παγκόσμιο top-10 μπαινοβγαίνουν, κατά καιρούς, διάφοροι Αμερικανοί grandmasters, κάτι ανήκουστο πριν τον θρίαμβο του Φίσερ. Οι γενεαλογικές διαδρομές όλων αυτών των σπουδαίων Αμερικανών σκακιστών των τελευταίων 50 ετών οδηγούν στο έπος του προδρόμου τους.

Ως χώρα η Αμερική είναι σταθερά το νο.2 πίσω μόνο από τη Ρωσία: ναι, η ήττα του Σπάσκι φαίνεται πως δεν ανέκοψε την ηγεμονία της Σοβιετικής σχολής – όμως, εκείνο το καλοκαίρι του ’72, ο Φίσερ εξέθεσε για πρώτη φορά την τρωτότητά της. Με την αλησμόνητη νίκη του, έβαλε τέλος σε ένα επιβλητικό σερί 24 ετών κατακυρίευσης των τίτλων από τους Σοβιετικούς μετά τον πόλεμο, και ταυτόχρονα έβαλε την Αμερική στον παγκόσμιο σκακιστικό χάρτη.

Υλικό για έμπνευση:

Κινηματογραφική αναφορά: Pawn Sacrifice (2014) https://www.youtube.com/watch?v=xFHvH9FtACg

Μια ευσύνοπτη ανάλυση των κρίσιμων στιγμών του ματς: https://www.youtube.com/watch?v=uCk3bC3XzU8&t=571s